I. Niewola narodowa / Odrodzenie: trudna droga do państwowości

I. Niewola narodowa - 123 lata zaborów testem patriotyzmu i oddania Ojczyźnie

Postępujący od połowy XVII wieku rozkład Rzeczypospolitej Obojga Narodów - pod wpływem samolubnych interesów wąskiej warstwy arystokratycznej i niekończących się wojen z państwami ościennymi - doprowadził do upadku znaczenia Polski na arenie międzynarodowej w XVIII stuleciu. Korzystając z takiego stanu rzeczy w trzech rozbiorach sąsiedzi Rzeczypospolitej - Prusy, Austria i Rosja - podzieliły między siebie jej terytorium, skutkiem czego na 123 lata naród polski został pozbawiony własnej państwowości. Polacy nie pogodzili się jednak z zaistniałą sytuacją i w pierwszej kolejności podjęli walkę zbrojną o odzyskanie niepodległości - wybuchły powstania listopadowe, krakowskie i styczniowe.  

Klęski tych insurekcji doprowadziły do krwawych represji ze strony zaborców, którzy schwytanych powstańców pozbawiali majątków i godności, przymusowo wcielali do armii zaborczych, zamykali w więzieniach, skazywali na śmierć lub zsyłkę do obozów karnych na odległej Syberii. Zaś ludność cywilna została poddana intensywnej akcji zmierzającej do niszczenia kultury polskiej i zastępowania jej germańską (w zaborze pruskim) lub rosyjską (w zaborze rosyjskim). Także i te działania wywołały jednak opór, którego przykładem była postawa dzieci z Wrześni broniących języka polskiego, czy chłopa Michała Drzymały, przeciwdziałającego odebraniu przez zaborców ziemi przodków.

„- Bo targowiczanie - objaśniam dla ludzi, którzy historii uczą się na wiecach - nie byli zdrajcami, byli to po prostu ludzie, którzy... wierzyli paktom z Rosją.”

(Stanisław Cat-Mackiewicz, Trzylecie. Broszury emigracyjne 1941-1942) 

„Cesarz widząc z pagórka, na którym stał, że nas otoczyli, gdy nas stracił z oczu, zażył tabaki, mówiąc: - Już są straceni! Wtem nagle ukryty szwadron uderza z tyłu na huzarów, którzy spostrzegłszy to uciekając krzyczeli: Andere Ulan! Jak się w tej ucieczce zmieszali z wielkim hałasem, myśmy ich nażgali mnóstwo i wpędzili w las. Piechota dała im sukurs, a my cofaliśmy się w porządku, po trupach, a może więcej żyjących, bo gdy żołnierz Czekalski szurgnął jednego lancą w zadek, ten zerwał się i krzyknął: - Ich bin Blucher! Wzięty do niewoli był synem pruskiego generała Bluchera i dowodził tą kawalerią. Cesarza, gdy ujrzał nasze chorągiewki, zdziwiło, skąd my się wzięli.” (Fragment pamiętnika Kazimierza Szpotańskiego w czasie bitwy Polaków z Prusakami pod wodzą Napoleona Bonaparte) 

„Państwo moskiewskie, ciężarem swoim sto lat leży na narodzie polskim, jak niezmierne pokłady gliny, które by przywaliły młode drzewo brzozowe. Ta martwa glina ssie soki z drzewa polskiego, przygniata gałęzie i zgina jego pień aż do ziemi.”

(Stefan Żeromski, Sen o szpadzie i sen o chlebie) 

„29 listopada 1830 Polska poczuła, że przyszedł moment, aby nie dopuścić do przedawnienia narodowości, i w owym dniu zadała ten potężny cios szablą. Ta szabla została później złamana. Porządek – wypowiedziano to plugawe słowo – porządek zapanował w Warszawie. Ten lud, który był bohaterem, stał się znów niewolnikiem i znów przywdział zgrzebny strój galernika. Władcy godni katorgi znowu przykuli do łańcucha tego katorżnika godnego aureoli.”

(Victor Hugo, Wiesław Mateusz Malinowski, Jerzy Styczyński, Polska i Polacy w literaturze francuskiej (XIV–XIX w.), Poznań 2016) 

„Przechodniu, powiedz współbraciom 

Że walczyliśmy mężnie i umierali bez trwogi  

Ale z troską w sercu o losy Polski, 

Losy przyszłych pokoleń - o Wasze losy.” 

(tablica ku czci polskich powstańców listopadowych poległych w 1831 r. bitwie z armią zaborcy rosyjskiego pod Olszynką Grochowską) 

„Cytadela!... Ileż wspomnień okrutnych budzi ten wyraz w sercu Polaka, jakże  

bolesnym echem odbija się w duszy warszawianina.  

Na skraju miasta, tam, gdzie niegdyś rozlegał się gwar ruchliwego środowiska,  

gdzie wznosiły się eleganckie, wytworne pałacyki i wille Żoliborza, rozsiadł się 

potwór potężny, tajemniczy, patrzący podejrzliwie otworami strzelnic, zionący  

paszczami armat. 

Cytadela!... Tysiące ofiar przesunęło się przez jej zamczyste bramy, nad którymi  

powinien czernić się napis Dantejski: „kto tutaj wnijdziesz, żegnaj się z nadzieją!” 

Z gmachu Cytadeli Warszawskiej nie wychodził na zewnątrz żaden jęk, żaden  

okrzyk rozpaczy, ale pełną ich była cała Warszawa, Polska cała, słuchająca uszami  

duszy, podana myślą tęskliwą, ku tym ścianom nieczułym, za któremi cierpieli i ginęli najlepsi jej synowie.”

(Cytadela Warszawska. Obrazy i wspomnienia, Warszawa 1916) 

„Nasz naród jak lawa, 

Z wierzchu zimna i twarda, sucha i plugawa, 

Lecz wewnętrznego ognia sto lat nie wyziębi, 

Plwajmy na tę skorupę i zstąpmy do głębi!”

(Adam Mickiewicz, Dziady, cz. III) 

„Boże, coś Polskę przez tak liczne wieki 

Otaczał blaskiem potęgi i chwały, 

Coś ją osłaniał tarczą swej opieki 

Od nieszczęść, które przygnębić ją miały, 

Przed Twe ołtarze zanosim błaganie: 

Ojczyznę wolną pobłogosław, Panie!”

(Alojzy Feliński, Boże, coś Polskę) 
  

„Cnota obywateli, ich gorliwość patriotyczna… oto jedyne szańce, zawsze gotowe do obrony Polski, których żadna armia zdobyć nie zdoła. Jeżeli potraficie dokonać tego, by Polak nigdy nie mógł zostać Rosjaninem, ręczę, że Rosja nigdy nie ujarzmi Polski.”

(Jan Jakub Rousseau, Uwagi o rządzie polskim) 

„Cokolwiek będzie, cokolwiek się stanie, 

Jedno wiem tylko: sprawiedliwość będzie, 

Jedno wiem tylko: Polska zmartwychwstanie, […].”

(Zygmunt Krasiński, Tęsknota) 

„Hej, kto Polak na bagnety! 

Żyj, swobodo! Polsko, żyj!”

(Casimir Delavigne, tłum Karol Sienkiewicz, Warszawianka, fr. La Varsovienne) 

„W interesie wszystkich mocarstw, które graniczą z tym niegdyś rozległym i wielkim państwem [Polską], leży to, aby nigdy nie wydobyło się ze swojego żałosnego położenia.”

(Edmund Burke, Annual Register) 

„Panie i Panowie, Polska żyje – widziałam ją wolną, zmartwychwstałą! Ale […] musi robić nadludzkie wysiłki, by oswobodzić się z więzów, które tak długo pozbawiały ją wolności; musi dać się poznać, gdyż o niej prawie zapomniano lub zna się ją tylko z opowiadań tych, którzy ją szkalowali.”

(Urszula Ledóchowska, Jeszcze Polska nie zginęła, dopóki kochamy!) 

„Polacy! 

Godzina powstania wybiła - cała rozszarpana Polska dźwiga się i zrasta - powstali już bracia nasi w Księstwie Poznańskim, w Polsce Kongresowej, w Litwie i na Rusi biją się z wrogiem. Biją się o najświętsze prawa wydarte im podstępem i przemocą. […] Jest nas dwadzieścia milionów, powstańmy razem jak mąż jeden, a potęgi naszej żadna nie przemoże siła, będzie nam wolność, jakiej dotąd nie było na ziemi, wywalczymy sobie skład społeczeństwa, w którym każden podług zasług i zdolności z dóbr ziemskich będzie mógł użytkować, a przywilej żaden i pod żadnym kształtem mieć nie będzie miejsca, w którym każden Polak znajdzie zabezpieczenie dla siebie, żony i dzieci swoich, w którym upośledzony od przyrodzenia na ciele lub na duszy znajdzie bez upokorzenia niechybną pomoc całego społeczeństwa, w którym ziemia, dzisiaj przez włościan warunkowo tylko posiadana, stanie się bezwarunkową ich własnością, ustaną czynsze, pańszczyzny i wszelkie tym podobne należytości bez żadnego wynagrodzenia, a poświęcenie się sprawie narodowej z bronią w ręku będzie wynagrodzone ziemią z dóbr narodowych.” 

(Ludwik Gorzkowski, Jan Tyssowski, Aleksander Grzegorzewski, Manifest Rządu Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej w Krakowie z 22 lutego 1846 r.) 

„Dzięki takim żołnierzom, fanatycznie oddanym sprawie wyzwolenie Polski i ludu polskiego z niewoli, stało się PPS „niepokonaną potęgą”, jak mówił prokurator rosyjski Żyżyn… Ale jacyż to dziwni byli „żołnierze”. Nie chciał ich kraj „uspokojony” po 1863 roku, bał się ich i przeklinał; nie mieli odznak żołnierskich, broń musieli kryć przed okiem szpiegów carskich i prowokatorów, a czekała ich nie śmierć na polu bitwy, lecz skatowanie przez zbirów carskich, lub – sąd wojenny i szubienica… W najlepszym razie straszna rosyjska katorga. Jawna prasa polska rzuciła na ich groby ciężkie kamienie oszczerstwa i obelgi, a tylko w podziemiach rewolucji otaczano ich nazwiska – pseudonimy skromnym wieńcem chwały. A przecież była to jedyna siła w narodzie, która z potęgą niepokonanego żywiołu dążyła do Niepodległej Ojczyzny! Dążyła do niej z całą świadomością, że bez zjednoczenia i wyzwolenia Polski nie ma co marzyć o nowoczesnym życiu, o rozwoju, o sile klasy robotniczej polskiej, rozbitej w zaborach na trzy odłamy, z konieczności słabe i niezdolne do wypełnienia historycznej misji proletariatu.” 

(Ignacy Daszyński, Przedmowa do książki Jana Kwapińskiego, Organizacja Bojowa, katorga, rewolucja rosyjska, Warszawa 1928) 

„A miłoż by było Niemcom, Prusakom i Moskalom [Rosjanom], gdyby kto ich kraje tak poćwiartował i ujarzmił, jak oni to z biedną Polską zrobili? A miłoż by im było, gdyby kto z jakiego niemieckiego miasta wygnał Niemców – urzędników ponasadzał i Niemcom po polsku się uczyć kazał? A już co, żeby im miło nie było, a przecież tak robią w naszym piastowskim [polskim] Śląsku. Nas tu, chłopów [polskich], sto razy więcej jak Niemców, a dlaczego mnie możemy mieć polskiej nauki w szkołach?” (fragment z artykułu  z „Dziennika Śląskiego” z 1948 r.) 

„Między oficerami [rosyjskimi] patrzącymi na ten mord [Polaków biorących udział w pokojowej demonstracji patriotycznej w 1861 r.] był oficer młody, o wolnej, niezdemoralizowanej duszy – nazywał się Potapow. Ten na widok przelanej krwi niewinnej, na widok tego ludu, przypominającego pierwsze czasy chrześcijaństwa, złamał szpadę i odrzucił ją. Zaprotestował on [w ten sposób] biernie, milcząco, jak protestuje obrażony majestat człowieka wobec brutalnej, przeważającej siły. Potapow za ten czym został rozstrzelany [z rozkazu swego rosyjskiego dowódcy].”

(Kornel Ujejski, Obrona sądowa w procesie prasowym, 1863 r.) 

„KOMITET CENTRALNY JAKO TYMCZASOWY Rząd Narodowy. 

Nikczemny rząd najezdniczy rozwścieklony oporem męczonéj przezeń ofiary, postanowił zadać jéj cios stanowczy — porwać kilkadziesiąt tysięcy najdzielniejszych, najgorliwszych jéj obrońców, oblec w nienawistny mundur moskiewski i pognać tysiące mil na wieczną nędzę i zatracenie. Polska nie chce, nie moze poddać się bezopornie temu sromotnemu gwałtowi pod karą hańby przed potomnośoią[1] powinna stawić energiczny opór. Zastępy młodziezy walecznéj, młodziezy poświęconéj, ozywione gorącą miłością Ojczyzny, niezachwianą wiarą w sprawiedliwość i w pomoc Boga, poprzysięgły zrzucić przeklęte jarzmo lub zginąć. Za nią więc Narodzie Polski, za nią! Po straszliwéj hańbie niewoli, po niepojętych męczarniach cisku[2], Centralny Narodowy Komitet obecnie jedyny, legalny Rząd Twój Narodowy, wzywa Cię na pole walki juz ostatniej, na pole chwały i zwycięztwa, które Ci da i przez imię Boga na Niebie dać przysięga, bo wie, ze Ty, który wczoraj byłeś pokutnikiem i mścicielem, jutro musisz być i będziesz bohaterem i olbrzymem. Tak, Ty wolność Twoją, niepodległość Twoją, zdobędziesz wielkością takiego męztwa, świętością takich ofiar, jakich Lud zaden nie zapisał jeszcze na dziejowych kartach swoich. Powstającej Ojczyznie Twojéj dasz bez zalu, słabości i wahania, wszystką krew, zycie i mienie, jakich od Ciebie zapotrzebuje. W zamian K. C. N.[3] przyrzeka Ci, ze siły dzielności Twéj nie zmarnieją, poświęcenia nie będą stracone, bo ster, który ujmuje, silną dzierzyć będzie ręką. Złamie wszystkie przeszkody, roztrąci wszelkie zapory, a kazdą nieprzychylność dla świętéj sprawy, nawet brak gorliwości, ścigać i karać będzie przed surowym, choć sprawiedliwym trybunałem obrazonéj Ojczyzny. 

W pierwszym zaraz dniu jawnego wystąpienia, w pierwszéj chwili rozpoczęcia świętéj walki, K. C. N. ogłasza wszystkich synów Polski, bez róznicy wiary i rodu, pochodzenia i stanu, wolnemi i równemi Obywatelami kraju. Ziemia, którą Lud rolniczy posiadał dotąd na prawach czynszu lub pańszczyzny, staje się od téj chwili bezwarunkową jego własnością, dziedzictwem wieczystém. Właściciele poszkodowani, wynagrodzeni będą z ogólnych funduszów Państwa. Wszyscy zaś komornicy i wyrobnicy, wstępujący w szeregi obrońców kraju, lub w razie zaszczytnéj śmierci na polu chwały, rodziny ich otrzymają z dóbr Narodowych dział obronionéj od wrogów ziemi. Do broni więc, Narodzie Polski, Litwy i Rusi, do broni! bo godzina wspólnego wyzwolenia juz wybiła, stary miecz nasz wydobyty, święty sztandar Orła, Pogoni i Archanioła rozwinięty. 

A teraz odzywamy się do Ciebie Narodzie Moskiewski: tradycyjném hasłem naszém jest wolność i braterstwo Ludów, dla tego téz przebaczamy Ci nawet mord naszéj Ojczyzny, nawet krew Pragi[4] i Oszmiany[5], gwałty ulic Warszawy i tortury lochów Cytadelli. Przebaczamy Ci, bo i Ty jesteś nędzny i mordowany, smutny i umęczony, trupy dzieci Twoich kołyszą się na szubienicach carskich, prorocy Twoi marzną na śniegach Sybiru. Ale jezeli w téj stanowczéj godzinie nie uczujesz w sobie zgryzoty za przeszłość, świętszych pragnień dla przyszłości, jezeli w zapasach z nami dasz poparcie tyranowi, który zabija nas a depcze po Tobie — biada Ci! bo w obliczu Boga i świata całego, przeklniemy Cię na hańbę wiecznego poddaństwa i mękę wiecznéj niewoli, i wyzwiemy na straszny bój zagłady, bój ostatni Europejskiéj Cywilizacyi z dzikiém barbarzyństwem Azyi. 

Warszawa, dnia 22 Stycznia 1863 r. 

Za zgodność z oryginałem ręczy Litewski Komitet, jako Prowincyonalny Rząd tymczasowy na Litwie i Białorusi.”

(Manifest Rządu Narodowego w dniu wybuchu Powstania Styczniowego 22 I 1863 r.) 

„[…] sporo było osób pozbawionych pieniędzy i znajomości, musiały one bardzo znaczne odcinki tej koszmarnej podróży [do obozów syberyjskich] pokonywać ‘pieszym etapem’. Trzeba było przed świtem wyjść z jednej z obrzydliwych etapowych [postojowych] noclegowni i nie zważając na pogodę iść przez cały dzień, żeby dobrnąć do następnej [….].”

(fragment wspomnień Polaka – powstańca styczniowego skazanego na zsyłkę na Sybir) 

„Ustanowiono na Polaków [w zaborze rosyjskim] prawo wyjątkowe nie pozwalające na żadne spółki i stowarzyszenia ekonomiczne, naukowe, potocznie filantropijne, ani nawet dla prostej tylko zabawy związywane[…].”

(S. Krzemieński, Dwadzieścia pięć lat Rosji w Polsce 1863-1888)  

 „Powinniśmy pomnożyć ludność niemiecką, uszczuplić polską […]. Są Polacy i na Śląsku, ale niebezpieczeństwo grozi głównie w Poznańskiem, gdzie [polscy] wielcy właściciele ziemscy posiadają jeszcze około 650 tys. hektarów ziemi. Według moich obliczeń kosztować to może jakieś sto tysięcy talarów. Pytanie, czy Prusy mogą wydać te sumę, aby wywłaszczać [wyrzucić z dziedziczonych ziem] szlachtę polską? […] W najbliższej przyszłości osiedlać tam będziemy [w miejsce Polaków] Niemców, z niemieckimi kobietami […].”

(przemówienie Otto von Bismarcka – kanclerza Niemiec w Reichstagu) 

„Zasługę mojego uświadomienia narodowego przypisać muszę moim hakatystycznym profesorom w gimnazjum w Katowicach, którzy zohydzaniem wszystkiego co polskie i co katolickie wzbudzili we mnie ciekawość do książki polskiej, z której pragnąłem się dowiedzieć, czym jest ten lżony i poniżany naród, którego językiem w mojej rodzinie mówiłem.” 

(Wojciech Korfanty, Odezwa do ludu śląskiego, Katowice 1927) 

„Dzieci [polskie] nie odpowiadały na pytania, zadawane im po niemiecku i nie podnosiły palca do góry nawet ostentacyjnie odmówiły przyjęcia podręczników niemieckich do nauki religii [...] i powiedziały przy tym: jesteśmy Polakami i nie chcemy się uczyć tej niemieckiej religii. Wobec tego oporu władza szkolna pozostawiła dzieci w areszcie i poddała je chłoście.”

(wspomnienia uczestnika antyniemieckiego strajku polskich dzieci we Wrześni w 1901 r.) 

„Kochany i Zacny Panie! 

Chociaż w szkole nas biją i do aresztu biorą, to jednakże wszystko to nas nie przeraża, bo wiemy dobrze, że mamy tak bardzo dobrego Pana, który o nas myśli i z nami nasze krzywdy i cierpienia tak mocno odczuwa […]. Podpisała pełna wdzięczności’ Helena Siękowska, lat 12 i 62 dzieci.”

(list do znanego polskiego pisarza – autora szeregu patriotycznych powieści historycznych - Henryka Sienkiewicza wysłany przez dzieci polskie z Wrześni prowadzące w 1901 r. strajk szkolny przeciwko przymusowej nauce religii w języku niemieckim) 

„My z Tobą Boże rozmawiać chcemy, 

Lecz ‘Vater unser’ nie rozumiemy, 

I nikt nie zmusi nas Ciebie tak zwać, 

Boć ty nie Vater lecz Ojciec nasz.” 

(anonimowy wiersz ukazujący postawę dzieci polskich ze szkoły we Wrześni, które odmówiły przymusowej nauki religii w języku niemieckim) 

„…Wciąż na jawie widzę 

I co noc mi się śni, 

Że ta, co nie zginęła,  

Wyrośnie z naszej krwi.” 

(Edward Słoniski) 

„Synkowie moi, poszedłem w bój 

Jako wasz dziadek i ojciec mój 